Ljóðheimar og sagna
vefsíða Pjeturs Hafsteins Lárussonar
Smásaga eftir Pjetur Hafstein Lárusson
Líkama sinn studdi hann við húsveggi, sálina við myrkrið. Og bar hægt fram götuna. Hvað var hann annars að vilja í þessari borg, þessari malbikuðu auðn steingrárra húsa? Hann, sem átti kyn sitt að rekja til grænna dala iðandi lífs. Hafði ekki bæjarlækurinn í senn verið athvarf hans og leikfélagi í uppvextinum? Undarlegt að faðir hans skyldi hafa látið undan naggi prestsins og sent hann, einkasoninn, til mennta í borginni. Varla stóð honum á sama um, hvað um jörðina yrði? Eða hélt hann ef til vill að drengurinn snéri aftur heim? Nei, menntaðir menn moka ekki flór, eins þótt þeir hafi ornað sér við ylinn af honum í bernsku. Það hlaut honum að hafa verið ljóst.
"Þú málar kannske dalinn okkar þegar þú hefur lokið námi"? Með þessum orðum kvaddi faðir son við brúsapallinn forðum tíð. Síðan var liðið hátt í hálfa öld. Og enn var hún ómáluð, myndin af dalnum. Þó áttu allar hans myndir í raun rætur sínar heima í dalnum, eins þótt form þeirra benti til annars. En litirnir, þeir voru þaðan. Þá bláu hafði hann haft með sér úr bæjarlæknum, fjöllunum og sjálfum himninum,- himni dalsins! Meira að segja hvíti liturinn var kynjaður úr snjónum heima. Snjórinn í borginni var ekki hvítur, heldur grár eins og allt annað þar. Og þannig áfram. Þeir dönsuðu á striganum, allir þessir litir að heiman, eins þótt gagnrýnendur og aðrir sunnanmenn sæu ekkert annað en einhverja isma í verkum hans, þá sjaldan þeir gáfu þeim gaum. En það var ástæðulaust að leiðrétta þetta. Best að halda því leyndu, sem ekki lá á lausu.
Til hvers að láta þá fara í taugarnar á sér, þessa ungu menn á knæpunni? Sjálfgefið að þeir þættust eiga heiminn. Er hann ekki alltaf eign æskunnar? Þannig hafði það verið á hans æskuárum. Heimurinn er ungur þeim, sem enn eru ungir. Og þeirra eign! Samt þótti honum, sem þessir ungu menn hefðu átt að ávarpa hann með nafni, þegar þeir brúkuðu kjaft við hann, í stað þess að láta sem þeir vissu ekki hver hann væri. Þeir voru nú einu sinni nemar í hans eigin listgrein.
Hann nam staðar við götuhorn og skimaði eftir bílum. Honum var í nöp við bíla, einkum þegar hann vafraði drukkinn heim á leið eftir þaulsetur á knæpum. Loks lét hann sig þó hafa það að ganga yfir götuna. Og þær urðu eitthvað fleiri göturnar, sem hann þurfti að skjögra yfir á heimleiðinni. Og staðnæmdist lengi við þær allar.
„Ekki nema eitt líf í mínum fórum", hugsaði hann.
„Ástæðulaust að fórna því á altari hraðans".
„Líf"?
Hann tuldraði þetta orð fyrir munni sér aftur og aftur, líkast því, sem hann væri að velta fyrir sér merkingu þess. Enda var hún honum löngu glötuð. Hans raunverulega líf hafði runnið út í sandinn einhvers staðar í bláma fortíðarinnar. Eftir var aðeins það líf, sem fólst í myndum hans. Líf á striga, sjálfstæð tilvera kvikra litbrigða í geómetrísku formi. Allir þessir
skýrt afmörkuðu fletir, þeir urðu að duga honum til áframhaldandi lífs, fyrst hann var sjálfum sér dauður. Aðeins myndirnar gátu tryggt honum líf meðal fólks. Þær voru boðberar hans í mannheimum.
Langt var orðið síðan hann hafði skreiðst úr húsi
annarra erinda en þeirra, að kaupa sér í svanginn og svo auðvitað til að komast á öldurhús. Og þótt hann drykki stíft heima og þá oftast einn, þá fór hann aldrei í Ríkið. Gamall sveitungi hans, leigubílstjóri, sá honum fyrir nauðþurftum þaðan.
En svo gerðist undrið. Kvöld nokkurt hringdi síminn. Gamli maðurinn lyfti tólinu hikandi. Honum var það nokkurt undrunarefni að heyra rödd ungs manns kynna sig. Og sagðist vera listfræðingur, nýkominn heim frá námi og var í þann veginn að opna gallerí. Hann kom sér vafningalaust að efninu og bað um sýningu. Vígslusýningu gallerísins!
Vitanlega gladdi þetta gamla manninn. En hann lét ekki á því bera,-lét ganga á eftir sér eins og meistara sæmir. En það kom ekki að sök; listfræðingurinn ungi kunni leikinn. Hann sagðist hafa séð síðustu sýningu gamla málarans, átta árum áður og orðið djúpt snortinn. Já, það var einmitt þannig, sem hann orðaði það,- djúpt snortinn! Þetta dugði. Sá gamli bauð honum heim
„til skrafs og ráðagerða". Þó ekki fyrr en að nokkrum dögum liðnum. Það féll að leikreglum.
Strákarnir á knæpunni? Nei, hann þekkti þá ekki. Heyrði bara að þeir voru að ræða myndlist. Settist hjá þeim, ef til vill óboðinn og bauð þeim öl, meira öl. Og þeir voru ekkert að fúlsa við því. En þegar hann fór að ausa úr brunni visku sinnar, töldu þeir sinn viskubrunn dýpri og vildu ekkert með hann hafa. Og þóttust ekki vita hver hann var. Heyr á endemi!
Götuljósin vörpuðu á hann annarlegri birtu. Hann dró sígarettupakka upp úr jakkavasanum og fékk sér eina. Honum lánaðist að kveikja í henni þegar í þriðju tilraun, enda veður stillt. Að því búnu mjakaði hann sér heim á leið. Nei, það var ekki vitglóra í því, að vera að munnhöggvast við kjaftfora stráka, eins þótt þeir þættust menn með mönnum og ættu jafnvel eftir að verða það. Til hvers að eiga sér hýði, ef ekki til að skríða inn í það á slíkum stundum?
Listfræðingurinn kom á tilsettum tíma. Það var kvöld. Gamli listmálarinn var vel birgur, bæði af öli og víni. Hann leiddi unga manninn í sjálfan helgidóminn,- vinnustofuna. Og sýndi honum myndir, sem málaðar voru eftir síðustu sýningu. Þær voru ekki ýkja margar miðað við fyrri afköst. Í flestum þeirra gáfu bláu litirnir tóninn. Og sagðist vera að fást við algeiminn. Listfræðingurinn kinkaði kolli. Ef til vill sá hann ekki helbláa örvæntinguna, sem málverkin lýstu. Eða var það kannske einmitt hún, sem hann sóttist eftir að negla á veggi gellerísins? Átti þetta að verða einskonar krossfesting á striga? Hvað sem því leið hrósaði hann myndunum hástemdum orðum.
Hrósið lét ljúft í eyrum gamla málarans, enda átti hann ekki því að venjast að verk hans væru hlaðin lofi málsmetandi manna. Oflof? Lof er ljúft! Gamla manninum fannst, sem sér hefði loks tekist að brjótast út úr búri. Búri þagnar og afskiptaleysis. Lof er ljúft, eins þótt það sé lygi!
Listfræðingurinn valdi tuttugu myndir á sýninguna. Hann gaf listmálaranum viku frest til að gera athugasemdir við valið. Þeim var báðum ljóst, hversu fullkomlega þarflaus þessi tilltissemi var. En hún féll að settum reglum. Listamaðurinn gerði aðeins smávægilegar athugasemdir við val listfræðingsins. Tók út þrjár myndir og setti í þeirra stað jafn margar keimlíkar þeim, sem hann lét víkja.
Það var mikið um að vera þegar sýningin opnaði. Listfræðingurinn hafði boðið helstu menningarvitum og listaspírum borgarinnar á staðinn, að ógleymdum blaðamönnum. Gamli maðurinn fyrirleit flest af þessu fólki, þó með sérstökum hætti. Hann reyndi að telja sjálfum sér trú um, að hann vonaðist til þess, að sú afstaða væri gagnkvæm. En í hjarta sínu þráði hann viðurkenningu þess og upphefð af þess hálfu umfram allt annað. En einhvern veginn höfðu hlutirnir æxlast þannig, að þeir úr
„elítunni", sem ekki sýndu honum beinan fjandskap, leiddu jafnt persónu hans sem list hjá sér, eins og hann væri hver annar pestargemsi, sem vissara væri að halda sig fjarri, án þess að þörf væri á nákvæmri sjúkdómsgreiningu.
Auðvitað hefði þetta fólk ekki látið sjá sig á sýningunni nema vegna þess, að hún var nú einu sinni opnunarsýning nýs gallerís. Já, og galleríið var auk þess í eigu sonar þingmanns, sem ekki þótti útilokað að tæki sæti menntamálaráðherra eftir næstu kosningar. Af því leiddi að þau voru mörg, kurteisisorðin, sem struku eyru listamannsins við þetta tækifæri. Og axarbrosin flugu um salinn með leifturhraða, líkt og væri þeim brugðið á loft af styrkum böðulshöndum.
Hann var farinn að rigna. Ekki mikið en nóg til þess að gamli maðurinn flýtti för sinni, svo sem óstyrkir fætur framast leyfðu. Þó var það í sjálfu sér ekki regnið, sem hann forðaði sér undan, heldur gömul minning. Einmitt þannig hafði ringt þegar hann beið rútunnar við brúsapallinn forðum tíð, ungur maður á leið suður til náms. Burt frá átthögunum og skildi æsku sína eftir í faðmi dalsins. Skyldi hún ekki enn standa þarna við brúsapallinn og bíða mín? hugsaði hann.
Þegar heim kom settist hann í sófann og fékk sér rauðvín. Nokkur dagblöð lágu á sófaborðinu. Yfirleitt leiddi hann slíkt lestrarefni hjá sér. En í þessum blöðum var gagnrýni um sýningu hans. Því hafði hann orðið
sér úti um þau. Reyndar kunni hann því betur, að kaupa þau fjarri heimili sínu. Hann hafði smeygt sér inn í litla sælgætisverslun, þar sem hann var viss um að enginn þekkti hann og stungið blöðunum undir frakkann um leið og hann tók við þeim.
Höfgi vínsins seig stöðugt þyngra á hann. Hann horfði á blöðin; handfjatlaði þau. Lagði þau síðan á gólfið við hlið sófans. Þar voru þau best geymd. Þeir máttu skrifa það um verk hans, sem geð þeirra bauð. Ef til vill læsi hann það síðar. Og hellti enn í glasið. Fyllti það þessum rauðljúfa vökva, sem hjálpaði honum að gleyma. Hjálpaði honum að rækta einsemdina. Alla þessa einsemd, sem hafði gert honum kleift að skapa sinn eigin heim.
Stofan sveipaðist bláum litum, grænum, brúnum; ummyndaðist. Hann fann ferskan blæ dalsins leika um sig, líkt og forðum, fyrir svo óralöngu og þó sem í sjónhending.
(Birtist í Lesbók Morgunblaðsins 27. mai 2000).